Múa hát Lải Lèn và hát Trống quân được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp quốc gia

Múa hát Lải Lèn

Hát múa Lải Lèn (hay còn gọi là Lả Lê) là điệu múa hát cổ được thực hiện trong nghi lễ tế thần vào dịp lễ hội, đầu Xuân năm mới tại đình làng Nội Chuối (nay là thôn Nội Đọ – được sáp nhập từ thôn Nội Chuối với thôn Đọ), xã Bắc Lý, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam. Từ năm 1949, do mất hẳn không gian hành lễ (đình làng bị bom của thực dân Pháp phá hủy cùng thần phả, sắc phong và về sau chịu nhiều tác động của biến cố lịch sử khác), múa hát Lải Lèn không được duy trì một thời gian dài. Năm 2003, khi đình làng được hoàn thành xây dựng trên nền đình cũ, múa hát Lải Lèn dần được khôi phục lại.

Tương truyền, xưa dòng Long Xuyên nối sông Châu với sông Hồng chảy qua địa phận 3 làng: Đọ, Yên Trạch và Nội Chuối (thuộc xã Bắc Lý). Một sáng, người dân thấy một hòm gỗ to trôi trên sông Long Xuyên, đến khúc sông qua làng Nội Chuối thì hòm gỗ dạt vào bờ. Khi vớt hòm lên, mở ra thì thấy trong hòm có một quyển sách chữ Nho, cùng hình nhân 12 cung nữ và 8 chàng hầu vua. Trong cuốn sách ấy có dạy múa hát Lải Lèn.

Xưa kia, chỉ có các cô gái đồng trinh, người làng, tuổi từ 15 đến khoảng 18 mới được học hát múa và tham gia lễ tế Thánh tại đình làng. Đội hình múa hát Lải Lèn gồm 12 nàng Lải, cùng với 8 chàng trai chưa vợ, to khỏe, vạm vỡ đóng vai hầu vua, đứng làm hai hàng bên thuyền rồng, quay mặt vào điện thờ, đứng hầu. Trước khi vào tế vài ngày, 12 nàng Lải được miễn công việc đồng áng, chăn nuôi, giữ người luôn sạch sẽ để luyện tập múa hát. Liên tục trong ba ngày Tết, các nàng Lải múa hát tế Thánh tại đình làng.

Lải Lèn có khoảng 30 điệu nhưng hiện nay các thành viên trong CLB của xã Bắc Ly mới sưu tầm, tập hát múa thành thạo được khoảng 15 điệu. Khác xưa, giờ các thành viên trong CLB chỉ hát múa biểu diễn trong lễ tế thần tại đình làng duy nhất vào ngày 20 tháng Giêng – ngày hội làng. Về nội dung, múa hát Lải Lèn có điệu diễn tả cảnh đón mừng nhà vua với những nghi thức cung đình; cảnh trận mạc xưa với các điệu bắn cung, cưỡi ngựa, múa kiếm; cảnh tiễn biệt người đi, kẻ ở trong thời chiến tranh; cảnh đoàn quân chiến thắng trở về; cảnh mở hội khao quân…

Hát Trống quân Liêm Thuận

Làng Chảy, làng Sông (xã Liêm Thuận, huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam) xưa có tục hát Trống quân trên cạn và trên mặt nước. Lời hát Trống quân làng Chảy vang lên trong mùa vào cuộc hát của hai làng là dịp con nước tháng Tám lên: “Tháng Tám anh đi chơi xuân/ Thấy làng mở hội Trống quân anh vào”.

Có khi người cùng làng hát đối với nhau, nhưng thường thì người làng Sông hát với người làng Chảy. Hai làng quanh năm trũng nước, địa hình xóm làng phân cách do nhiều ao chuôm. Vì vậy, người ta chia hai bên hát, đối mặt nhau ở hai bờ ao, khi gõ nhịp và hát, âm thanh rung mặt nước, hấp dẫn lạ kỳ. Cũng do vùng đồng chiêm trũng, về mùa nước, người dân nơi đây phải đi thuyền bằng sào, nên nhu cầu giao tiếp trên mặt nước là rất quan trọng, sau này người ta đã đem cái trống quân trên cạn xuống thuyền.

Vẫn cách thức làm trống quân như trên cạn nhưng trên cạn thì phải làm hố, còn xuống nước thì cái hố được thay bằng cái vại sành, đem đặt giữa lòng thuyền. Trên miệng vại cũng được đặt một tấm gỗ mỏng. Chính giữa tấm gỗ có néo một thanh tre già hay một thanh gỗ vào một sợi dây căng (chất liệu bằng da trâu, bằng tơ hoặc bằng dây thép) được buộc chặt từ mũi thuyền đến lái (nếu là thuyền nhỏ), buộc vào hai mạn thuyền (nếu là thuyền lớn). Khi gõ dùi trống vào sợi dây căng, thì ở vại sẽ phát ra âm thanh “thình/thì/thình” nhưng nghe vang, rền, nảy hơn từ hố đào trên cạn, bởi chất liệu sành và có sự cộng hưởng âm của mặt nước. Có những cuộc hát giao duyên thâu đêm suốt sáng vào dịp tháng Tám, mà về làng Chảy người ta vẫn được nghe các bậc “cổ lai hy” kể lại.

Có giả thuyết cho rằng, hát Trống quân có từ thời nhà Đinh, do Ưu bà Phạm Thị Trân (bà tổ hát Chèo) sáng tạo rồi đem vào dạy hát trong binh lính. Đa số giả thuyết khẳng định: Trống quân có nguồn gốc thời nhà Trần, cũng được phổ biến trong quân đội. Có thuyết nói thời Tây Sơn – Nguyễn Huệ, Quang Trung lệnh cho những người lính áo vải, cờ đào hát để luyện quân, nhằm tăng sĩ khí và tinh thần lạc quan lúc xa nhà. Cũng có thuyết cho rằng, trống quân là đọc chệch của từ “trung quân”, là một nghi thức hát giữa (trung) quân đội, hoặc đọc chệch từ “tống quân” – một nghi thức để tiễn biệt (tống) một vị quan chức sở tại nhậm chức mới, chuyển đi từ nơi khác.

Nguồn: Tạp chí VHNT số 558, tháng 1-2024

Tiếp sau đây xin giới thiệu một lễ hội đặc sắc nữa, đó chính là Lễ hội hát Chèo tàu Tổng Gối. Chúng ta cùng xem bài viết “Đặc sắc Lễ hội truyền thống Chèo tàu Tổng Gối” của tác giả Thái An đăng trên nguồn (http://www.vanhoanghethuat.vn/).

Lễ hội truyền thống Chèo tàu Tổng Gối mừng Xuân Giáp Thìn 2024 do UBND xã Tân Hội (Đan Phượng, Hà Nội) tổ chức đã chính thức được khai hội vào sáng ngày 23-2 (tức 14 tháng Giêng Âm lịch). Hoạt động Lễ hội nhằm gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa phi vật thể Chèo tàu; đồng thời thiết thực phục vụ nhu cầu hưởng thụ các giá trị văn hóa tinh thần và đời sống tâm linh của nhân dân địa phương.

Theo truyền thống, phần lễ gồm các nghi thức: Lễ rước, dâng hương, tế lễ. Phần hội gồm có màn bắn pháo hoa, trống hội, chương trình nghệ thuật chào mừng và các hoạt động: hát, trống hội, múa rồng, lân, các trò chơi dân gian.

Đặc sắc nhất trong lễ hội là màn hát Chèo tàu với các làn điệu đối đáp giữa hai tàu – là những chiếc thuyền rồng bằng gỗ, không để hạ thủy mà chèo tượng trưng trên cạn. Mỗi tàu 13 người gồm bà chúa tàu, 2 cái tàu và 10 con tàu. Khi biểu diễn, bà chúa tàu đánh thanh la, 2 tàu cái lĩnh xướng và các con tàu hát họa theo. Phía sau là đôi voi với hai quản tượng có nhiệm vụ thổi tù và làm hiệu.

Đoàn rước lễ từ các thôn đến nơi khai hội

Nội dung của các bài hát trong diễn xướng Chèo tàu là những bài hát riêng và những bài hát đối đáp của “tàu” và “tượng”, đều nhằm ca ngợi công đức của Thành hoàng Tổng Gối Văn Dĩ Thành. Hát Chèo tàu Tân Hội gồm 20 làn điệu, được chia thành các hình thức như: Hát trình, hát thuyền và hát bỏ bộ.

Điều đặc biệt là, tất cả bài hát của nghệ thuật Chèo tàu cho đến nay vẫn được người dân Tân Hội giữ gìn nguyên vẹn lời ca cổ. Dù đã trải qua bao thăng trầm, biến động của lịch sử nhưng lời ca, điệu hát vẫn giữ được vị thế của mình, vẫn làm say đắm lòng người.

Phát biểu khai mạc lễ hội, ông Đỗ Văn Mười – Chủ tịch UBND xã Tân Hội cho biết, lịch sử tôn vinh của quê hương Tổng Gối xưa nay là xã Tân Hội – huyện Đan Phượng vẫn còn in đậm trong cuốn Ngọc phả, ca ngợi ân đức lớn lao của ngài Văn Dĩ Thành. Sinh thời cụ là người “anh hùng cái thế – thông minh đĩnh đạc – văn võ toàn tài”.

Năm 1407, nhà Hồ bị nhà Minh đánh bại, đất nước bị xâm chiếm, không chịu làm nô lệ cho phong kiến phương Bắc, Văn Dĩ Thành đã cùng với ông Lê Ngộ, ngày đêm luyện tập, chiêu mộ nghĩa quân. Với tài cao, uy đức của Ngài, chỉ sau một thời gian ngắn tiếng tăm của Ngài đã nổi tiếng khắp vùng, nghĩa quân các nơi như Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Hải Dương, Ninh Bình đã kéo về rất đông tại gò Đông Đãn (tức xứ Đồng Dinh). Dưới sự chỉ huy “thông minh chính trực – thao tài võ lược”, chính vì vậy Ngài Văn Dĩ Thành đã được nghĩa quân suy tôn là: Đại Nguyên Soái Hoắc Y Nhất Bộ…

Thuyền rồng đặc trưng của Chèo tàu Tổng Gối

Trải qua hơn 600 năm, hằng năm cứ vào ngày Rằm tháng Giêng, nhân dân Tổng Gối lại tưng bừng tổ chức tế lễ để thể hiện lòng tôn kính Đức thánh và những năm phong đăng hòa cốc sẽ tổ chức lễ hội Chèo tàu để ca ngợi công cao – nghiệp cả của Ngài “vằng vặc sáng soi như vầng Nhật Nguyệt và muôn đời sử sách còn ghi, truyền tụng võ công hiển hách của Ngài “Thiên sử hùng ca – Chói lòa bất diệt”.

Tổng Gối gồm bốn làng: Thượng Hội, Thúy Hội, Vĩnh Kỳ và Phan Long (xã Tân Hội, huyện Đan Phượng) từ lâu đã nổi tiếng với lễ hội hát Chèo tàu độc đáo.

Theo tích xưa kể lại, tướng Văn Dĩ Thành là một người con thuộc dòng dõi quan lại triều Trần, sinh ra ở vùng tổng Gối xưa. Là một người học rộng tài cao, thông thạo kinh sử, ông đã có công chiêu mộ binh lính, huấn luyện quân nhân chống lại giặc Minh. Ông nổi tiếng với 6 lời thề ước và chỉ huy đội đánh đâu thắng đấy. Dưới sự lãnh đạo tài tình của ông, quân giặc đã chịu nhiều tổn thất nặng nề. Sau khi ông hy sinh trên đất tổng Gối, để ca ngợi ân đức của tướng Văn Dĩ Thành, người dân Tổng Gối đã sáng tạo ra loại hình nghệ thuật diễn xướng độc đáo Chèo tàu. Vào dịp Rằm tháng Giêng hằng năm, người dân ở Tổng Gối lại tổ chức lễ hội truyền thống hát Chèo tàu.

Lễ hội truyền thống Chèo tàu Tổng Gối năm 2024 diễn ra trong 2 ngày, từ ngày 23 đến 24-2 (tức từ ngày 14 đến 15 tháng Giêng năm Giáp Thìn) tại Khu di tích lịch sử Lăng Văn Sơn và Miếu Voi Phục (xã Tân Hội, huyện Đan Phượng).

(Nguồn: http://www.vanhoanghethuat.vn/)

Tác giả: LÊ ANH TUẤN