Sphinx Organization (Tổ chức Nhân sư), do nghệ sĩ violin Afa Dworkin dẫn dắt, đang nỗ lực đem lại sự đa dạng cho sân khấu cổ điển và qua đó, trao cơ hội chơi nhạc cho nhiều người hơn.
Vào cuối những năm 1990, khi tới một phòng hòa nhạc ở thành phố ở Michigan để tham gia tổ chức một cuộc thi âm nhạc cổ điển dành cho các nghệ sĩ trẻ, nghệ sĩ violin Afa Sadykhly Dworkin chợt thấy một phụ nữ đang khóc trong hậu trường. Khi nhận thấy người phụ nữ đang rơi nước mắt, cô tưởng có một cây vĩ bị gãy hoặc một dây đàn nào đó bị đứt nhưng khi tới gần để cố gắng giúp đỡ, cô bất ngờ bởi người phụ nữ xua tay bảo rằng, đó là những giọt nước mắt hạnh phúc, dù con gái mình đã thua trong cuộc thi này. Dworkin nhớ lại những gì người phụ nữ ấy nói “Tôi khóc vì chúng tôi từng nghĩ rằng con gái mình là người giỏi nhất. Không có ai sống gần nhà chúng tôi lại chơi đàn ở trình độ của nó cả, vì vậy chúng tôi đã cho rằng mình sẽ thắng. Và rồi con bé đã không giành được gì nhưng đổi lại, giờ đây nó đã có một gia đình với đông đảo các anh chị em đều yêu âm nhạc và chơi nhạc tuyệt hay”.
Sphinx, năm nay bước sang tuổi 25, đã đi một chặng đường dài kể từ cuộc thi đầu tiên đó. Đến giờ, dù cuộc thi vẫn là hoạt động cốt lõi nhưng Sphinx cũng đã khởi động thêm một số chương trình đào tạo, thúc đẩy thành lập các nhóm hòa tấu, mở rộng các danh mục biểu diễn, quảng bá các nghệ sĩ độc tấu trẻ và các nhà quản lý nghệ thuật. Dẫu thật khó đánh giá được tác động từ những hoạt động đó của Sphinx nhưng có một điểm dễ thấy được là khán giả yêu âm nhạc cổ điển ngày càng quan tâm nhiều hơn tới tính đa dạng, sự công bằng và hòa nhập trong âm nhạc cổ điển.
Simon Woods, giám đốc điều hành của Liên đoàn Dàn nhạc Mỹ, nhận xét: “Sphinx đề cao tính đa dạng trong thành phần nghệ sĩ cũng như việc lựa chọn tác phẩm của các nhà soạn nhạc ở nhiều thời kỳ, nhiều màu da gần như trước cả Liên đoàn. Họ đã đi tiên phong”. Câu nói của ông cũng hàm ý đến những thay đổi gần đây trong đời sống âm nhạc cổ điển Mỹ: các nhà soạn nhạc Đen đã xuất hiện trong kịch mục biểu diễn, nhiều nhạc công da màu hơn trong các dàn nhạc và số lượng nghệ sĩ nữ cũng tăng lên, trong đó ấn tượng nhất là số nữ nghệ sĩ của New York Philharmonic lần đầu trong lịch sử dàn nhạc vượt các đồng nghiệp nam.
“Sphinx thực sự giỏi trong việc tìm ra mọi khoảng trống trong âm nhạc cổ điển và cố gắng giải quyết nó một cách trọn vẹn”. (Blake-Anthony Johnson, giám đốc điều hành Chicago Sinfonietta)
Nhưng với những người như Afa Sadykhly Dworkin, có lẽ thành tựu cơ bản và có ý nghĩa nhất của Sphinx lại nằm ở chính điều đơn giản nhất mà nó làm được – những giọt nước mắt hạnh phúc của người mẹ: tạo ra một cộng đồng gồm những người từng nghĩ rằng mình là người duy nhất ở trình độ của mình, và hình thành cái mà những người trong mạng lưới Sphinx gọi là “la familia” (tiếng Tây Ban Nha nghĩa là “gia đình”). “Điều này còn có ý nghĩa hơn cả công việc cả đời của chúng tôi,” Dworkin, hiện là chủ tịch kiêm giám đốc nghệ thuật của tổ chức, cho biết trong một cuộc phỏng vấn vào tháng 10, sau gala hòa nhạc kỷ niệm 25 năm của Sphinx tại phòng hòa nhạc Carnegie Hall. “Đó là một gia đình. Đó là một xã hội”.
Khi Sphinx bắt đầu hoạt động, Dworkin đang là sinh viên violin tại Đại học Michigan. Lớn lên ở Baku, Azerbaijan, cô đến Hoa Kỳ ở tuổi thiếu niên bởi cha cô lo sợ những thay đổi chính trị tại quê nhà có thể ảnh hưởng đến cuộc sống của những người Do Thái. Cha mẹ cô đều là những người có học thức – cha cô là kỹ sư hóa học còn mẹ cô là học giả – và âm nhạc không nằm trong phạm vi lựa chọn nghề nghiệp của họ. Tuy nhiên, Dworkin đã năn nỉ được chơi một nhạc cụ, bởi vậy năm 7 tuổi, cô tham gia chương trình giáo dục âm nhạc của Liên Xô và chọn violin. Cây đàn nhanh chóng trở thành niềm đam mê của cô.
Việc di cư qua Đại Tây Dương là một cú sốc; cô không nói được tiếng Anh. Sau khi vượt qua rào cản này, cô theo học âm nhạc ở Michigan và gặp Aaron Dworkin, người sau một thập kỷ trở thành chồng cô và là người mong muốn tạo dựng sự đa dạng trong âm nhạc, ở đó. “Chúng tôi bắt chuyện ngay lập tức”, cô kể. “Anh ấy trao đổi với tôi cả những kiến thức nằm ngoài kỹ năng chơi đàn, ví dụ như cách thiết lập danh mục biểu diễn của nghệ sĩ cổ điển”.
Là đứa trẻ da màu được một gia đình Do Thái ở thành phố New York nhận nuôi, Aaron quan tâm đặc biệt đến các nhà soạn nhạc da đen. Anh đã giới thiệu cho Afa các nhà soạn nhạc Đen như Samuel Coleridge-Taylor, William Grant Still và Coleridge-Taylor Perkinson, đồng thời nói với cô về những giả định tiêu cực mà người đời đã đơm đặt vì anh hầu như luôn là người da màu duy nhất trong bối cảnh âm nhạc cổ điển. Cô nói, “Anh ấy muốn làm điều gì đó để loại bỏ những rào cản vẫn còn xuất hiện trong thế giới âm nhạc cổ điển”. Một trong những giải pháp của Aaron là một cuộc thi – với mục tiêu kết nối và khuyến khích các nghệ sĩ da màu biểu diễn. Aaron và Afa làm việc điên cuồng, kêu gọi tài trợ bên cạnh việc dạy và chơi violin. Cuộc thi đầu tiên do Sphinx tổ chức đã diễn ra ở Ann Arbor năm 1998. Aaron Dworkin nói trong một cuộc phỏng vấn: “Chúng tôi đã trao đổi với ban giám khảo là chỉ nên trao giải cho những người xứng đáng, nếu ai đó không đạt trình độ phù hợp thì đừng trao. Thậm chí cũng có vài năm, chúng tôi không trao một số hạng mục giải thưởng”.
Sphinx đã phát triển một cách tự nhiên. Blake-Anthony Johnson, giám đốc điều hành của Chicago Sinfonietta và cựu học viên của Sphinx LEAD, chương trình nhằm mục đích bồi dưỡng các nhà quản lý nghệ thuật da màu, cho biết: “Sphinx thực sự giỏi trong việc tạo ra các chương trình hoặc các sáng kiến để áp dụng ở nơi đang cần nó. Họ đã tìm ra mọi khoảng trống trong âm nhạc cổ điển và cố gắng giải quyết nó một cách trọn vẹn”. Ví dụ qua tổ chức các cuộc thi, Sphinx nghe thấy sự phàn nàn của một số bậc cha mẹ là con mình phải đi mượn nhạc cụ, dù phần lớn đều là đồ rẻ, bởi vậy Sphinx đã tổ chức cho mượn các nhạc cụ có chất lượng cao hơn.
Còn học bổng đã được họ thu xếp với các chương trình mùa hè nổi bật của các tổ chức âm nhạc lớn. Ngay từ đầu, Dàn nhạc giao hưởng quốc gia ở Washington đã mang đến cơ hội biểu diễn cho những người chiến thắng trong cuộc thi. Hiện Sphinx cũng đã đa dạng nhiều hoạt động hơn: khởi động một chương trình mùa hè của riêng mình – Học viện Biểu diễn Sphinx; một dàn nhạc lớn; một chương trình đào tạo dành cho trẻ nhỏ – Sphinx Overture); một dàn nhạc thính phòng chuyên lưu diễn – Sphinx Virtuosi; hội nghị thường niên – SphinxConnect; Sphinx LEAD; và một chương trình tài trợ cho các dự án của nhiều tổ chức khác.
Năm 2015, Aaron trở thành hiệu trưởng Trường Âm nhạc, Sân khấu và Khiêu vũ thuộc Đại học Michigan nên không thể toàn tâm toàn ý cho Sphinx. Vì vậy cần phải tìm người kế nhiệm và trong trường hợp này, ứng cử viên hiển nhiên nhất là Afa.
Sphinx dưới thời kỳ Afa cũng khác biệt với Aaron bởi giữa họ cũng tồn tại những quan điểm sai khác về âm nhạc. “Chắc chắn là có những điều chúng tôi bất đồng. Hướng đi, những lựa chọn, thẩm mỹ âm nhạc… Tôi yêu thích những tác phẩm âm nhạc mới còn Aaron thì dành tình yêu tuyệt đối cho kỉ nguyên Lãng mạn. Nhưng dĩ nhiên anh ấy đã đem lại cho tôi rất nhiều không gian sáng tạo ở Sphinx”.
Trước gala ở Carnegie, cô đã một loạt các cuộc gặp gỡ, các buổi cà phê và ăn trưa với các nhà tài trợ, cựu sinh viên, nhân viên, nghệ sĩ và nhà soạn nhạc để trao đổi về ý tưởng định làm với Sphinx trong tương lai. Đổi lại, cô đã nhận về vô số lời khuyên như cần chuẩn bị kỹ lưỡng về hậu cần cho Sphinx Virtuosi ra mắt quốc tế ở Brazil, các sự kiện biểu diễn ở Anh, các dự án thu âm… Rút cục, cô giải quyết mọi việc một cách hài hước mà điềm tĩnh, quyết đoán mà hòa nhã. Victoria Robey, một thành viên trong hội đồng quản trị của tổ chức, cho biết: “Cô ấy thuyết phục được các nhà tài trợ quan tâm đến âm nhạc, quan tâm đến giá trị đóng góp của họ với âm nhạc và do đó, các nhà tài trợ không chỉ ném tiền ra mà còn gắn kết với các thành viên và các hoạt động của Sphinx”.
Các cựu sinh viên từ chương trình Sphinx LEAD ngày một tạo ra nhiều thiện cảm của đồng nghiệp. Alexa Smith, phó chủ tịch Trường Âm nhạc Manhattan, nói về các cựu sinh viên Sphinx LEAD: “Một trong những điều mà tất cả chúng tôi đều đồng ý cho rằng cộng đồng Sphinx thực sự tài năng, họ có mặt ở nhiều hoạt động biểu diễn trên khắp đất nước. Họ gắn kết hòa thuận với nhau mà không hề cạnh tranh. Đó là một thứ văn hóa xuất phát từ Afa”.
Sphinx dưới thời của Afa thực sự khác biệt so với thời kỳ Dworkins vẫn ưa lặng lẽ vận động hành lang, kêu gọi tài trợ. Giờ đây cách làm này đã bị coi là lỗi thời trong một nền văn hóa bị chi phối bởi những lời kêu gọi mạng xã hội. Xu hướng của Afa là ngày một mở rộng phạm vi hoạt động của Sphinx hơn, ví dụ ngoài chương trình cho những nghệ sĩ đàn dây thì cần có nhiều chương trình khác dành cho nghệ sĩ chơi các nhạc cụ khác… Nghệ sĩ violin và nhà soạn nhạc Jessie Montgomery, người gắn bó với Sphinx từ những năm đầu, nói rằng cô đã quan sát thấy trình độ âm nhạc tại Học viện biểu diễn Sphinx tăng lên đều đặn. Với đà này thì liệu chương trình có thực sự đang mở ra cánh cửa cho những người khác không?
Sphinx đã đi được thêm một chút trên con đường dài của mình. Trước khi Sphinx hoạt động thì tính đa dạng về thành phần chủng tộc của các nhạc công trong các dàn nhạc đều rất ảm đạm và việc chấp nhận có nhạc công khác màu da ngồi cùng dàn nhạc gần như không thể bởi tồn tại những bất đồng sâu sắc giữa các thành viên bảo thủ trong ban giám đốc các tổ chức âm nhạc và những người có tư tưởng đổi mới. Sphinx đã không ngần ngại kêu gọi việc loại bỏ những quan điểm cũ kỹ và lỗi thời nhưng không dừng lại ở phản đối mà dấn thêm một bước, kêu gọi thành lập một tổ chức để hỗ trợ tài chính, đào tạo. quảng bá nghệ sĩ trẻ… Sphinx nhận được nhiều sự hỗ trợ của cộng đồng, thậm chí ngay cả việc tạm dừng các buổi biểu diễn do đại dịch cũng không ảnh hưởng đến việc thúc đẩy sự bình đẳng về chủng tộc trong âm nhạc năm 2020, thậm chí nó còn đều mang lại cho Sphinx nhiều sự chú ý và nguồn lực đầu tư hơn.
Sau hai năm đại dịch, hiện tại người ta có thể cảm nhận được bầu không khí âm nhạc đậm đặc tại gala Carnegie, nơi có màn trình diễn đỉnh cao của các thành viên Sphinx Virtuosi và màn độc tấu điêu luyện một cách bất ngờ của nghệ sĩ vĩ cầm 14 tuổi Amaryn Olmeda, người đã giành chiến thắng ở bảng thiêu niên cuộc thi năm 2021. Chín năm trước, Aaron Dworkin đã có một bài phát biểu trên sân khấu Carnegie, trong đó anh chỉ trích gay gắt sự tồn tại của định kiến chủng tộc trong thế giới âm nhạc cổ điển Mĩ, nhưng năm nay, anh đã thay đổi quan điểm bởi sự cởi mở đã xuất hiện ở khắp nơi nơi. Người ta không chỉ thấy những nghệ sĩ da màu trong các dàn nhạc lớn mà còn thấy các nhà soạn nhạc Đen bắt đầu được xuất hiện trong kịch mục biểu diễn của nhiều nhà hát lớn.
Tất cả đã khác trước, bức tranh âm nhạc cổ điển đã đa dạng và phong phú hơn bởi cơ hội đến với âm nhạc đã mở rộng đến hầu khắp mọi người. Simon Woods còn nói thêm với NYT: “Tôi nghĩ chúng ta nợ Sphinx rất nhiều, không chỉ vì Sphinx có một tầm nhìn mà còn vì họ đã cần cù và bền bỉ nuôi dưỡng tầm nhìn đó hết năm này qua năm khác. Dường như tôi có cảm giác là thời của họ đã đến. Công việc mà họ đã và đang làm giờ đây đang bắt đầu tạo ra được sự chuyển dịch và trở thành một sự thay đổi có ý nghĩa lớn lao”. Thậm chí Simon Woods còn ước đoán là đến một ngày nào đó, thế giới này sẽ tiến đến độ những tổ chức như Sphinx sẽ không còn cần thiết.
“Nếu nhìn nhận một cách thực tế thì liệu bao giờ điều đó trở thành sự thật? Và để Sphinx trở nên thừa thãi trong thế giới này?” Afa Dworkin nêu tình huống và tự trả lời “Chắc chắn rồi, sẽ tới ngày như thế nhưng hiện tại thì liệu xã hội và lĩnh vực âm nhạc cổ điển của chúng ta đã sẵn sàng cho nó chưa? Chưa, chưa hoàn toàn đâu”.
Cô vừa mỉm cười vừa nói thêm: “Tôi hi vọng là chúng ta chỉ còn một chặng đường ngắn nữa phải đi”.
Tác giả: Ngọc Anh (dịch)
(Nguồn: https://tiasang.com.vn/)
