Bảo tồn âm nhạc truyền thống trong cộng đồng – những hướng đi cần lan tỏa

Bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật âm nhạc truyền thống là vấn đề luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm. Song song với việc giữ gìn, phát triển tại các đơn vị, trường học nghệ thuật chính quy, các cơ sở văn hóa, thì việc bảo tồn âm nhạc truyền thống tại cộng đồng như: các câu lạc bộ, gia đình, hay sự truyền dạy của các nghệ nhân đã mang lại hiệu quả cao trong việc phát triển và gìn giữ những nét đặc sắc trong âm nhạc mà ông cha ta đã truyền lại.

Âm nhạc truyền thống Việt Nam hay nhạc dân gian, dân ca được ra đời từ rất sớm, được lưu truyền trong dân gian và gắn bó mật thiết với đời sống xã hội cũng như của nhân dân. Cùng với quá trình phát triển lịch sử của đất nước, người dân đã không ngừng sáng tạo nên nhiều nhạc cụ, nhạc khí và các thể loại ca nhạc để bộc lộ tâm tư, tình cảm, nhằm tiếp thêm sức mạnh về tinh thần trong quá trình lao động, sản xuất, cũng như trong cuộc sống.

Các nghệ sĩ giáo phường Đình Làng Việt tại Liên hoan Ca trù toàn quốc năm 2018

Kho tàng âm nhạc truyền thống của Việt Nam rất phong phú, bởi nước ta có 54 dân tộc anh em, điều đó đồng nghĩa có 54 nền âm nhạc truyền thống khác nhau. Trong bài viết này xin được đề cập đến âm nhạc truyền thống của người Kinh, đa dạng và đặc sắc như: nhạc cung đình, Chèo, Hát xẩm, Đờn ca tài tử, dân ca, Ca trù, Quan họ… Nằm trong số đó, có các thể loại đã được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh  vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại như Nhã nhạc  cung đình Huế; Dân ca quan họ Bắc Ninh; Ca trù; Hát Xoan Phú Thọ; Dân ca Ví, Dặm  Nghệ Tĩnh; Đờn ca tài tử Nam Bộ…

Điều đó cho thấy, âm nhạc truyền thống có mối quan hệ mật thiết trong đời sống của nhân dân, đồng thời là bộ phận quan trọng góp phần nâng cao giá trị bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam. Vì thế, Đảng và Nhà nước luôn quan tâm, chăm lo công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa, nghệ thuật trong đó có âm nhạc truyền thống. Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng về lĩnh vực văn hóa (11-2021), Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh “phát triển toàn diện và đồng bộ các lĩnh vực văn hóa, môi trường văn hóa: bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại… Phát huy vai trò chủ thể sáng tạo, chủ thể thụ hưởng văn hóa là nhân dân; tôn trọng và bảo vệ sự biểu đạt đa dạng của văn hóa, của người dân, của các dân tộc, các vùng, miền…”.

Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong Lễ hội truyền thống

Ngày 28-12-2021, triển khai thực hiện các Nghị quyết của Đảng về văn hóa, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 2214/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình thực hiện Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” giai đoạn 2021-2026. Chương trình đề ra mục tiêu phát triển phong trào có chiều sâu, chất lượng, hiệu quả, thiết thực; tạo chuyển biến tích cực trong xây dựng, phát triển con người Việt Nam toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực khơi dậy truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc, niềm tin, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, bảo đảm sự phát triển bền vững, hội nhập quốc tế và bảo vệ Tổ quốc. Gắn kết và phát huy vai trò của phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” với phát triển văn hóa nông thôn; xây dựng nông thôn mới; xây dựng nếp sống văn minh đô thị; đẩy mạnh thực hiện xã hội hóa việc xây dựng các thiết chế văn hóa và hoạt động văn hóa, thể thao ở cơ sở; thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ chính trị, kinh tế, xã hội và phát triển văn hóa, con người Việt Nam theo tinh thần Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng và Chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam đến năm 2030.

Chương trình “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” giai đoạn 2021-2026, đã xác định: “Phát triển đa dạng các loại hình, câu lạc bộ về văn hóa, thể thao cơ sở; duy trì, phát triển và đổi mới nội dung các liên hoan, hội thi, hội diễn văn hóa, văn nghệ, dân ca, dân vũ các dân tộc, phong trào thể dục, thể thao quần chúng, góp phần xây dựng cộng đồng nông thôn ổn định về chính trị, dân chủ, hòa thuận, nhân ái giàu bản sắc dân tộc, có môi trường xanh, sạch, đẹp, an toàn…”.

Ủy viên Trung ương Đảng, Bộ trưởng Bộ VHTTDL Nguyễn Văn Hùng cũng nhấn mạnh tại Hội nghị sơ kết 6 tháng đầu năm, triển khai nhiệm vụ 6 tháng cuối năm 2022 của ngành VHTTDL: “Môi trường văn hóa cơ sở là động lực của sự phát triển… Trong môi trường văn hóa, đặc biệt là về văn hóa cơ sở, thì phải chú ý đến văn hóa nghệ thuật…”.

Sự quan tâm của Đảng, Nhà nước đối với âm nhạc truyền thống được thể hiện rất rõ khi Nhà nước có chủ trương đúng đắn trong việc đầu tư, bồi dưỡng, đào tạo thế hệ trẻ tại hệ thống các trường đào tạo nghệ thuật chuyên nghiệp trong cả nước. Song song với đó, là việc khuyến khích các nghệ nhân tại cộng đồng truyền dạy âm nhạc dân tộc cho những người yêu thích cũng như các bạn trẻ, nhằm bảo tồn, phát triển các loại hình âm nhạc truyền thống tại các địa phương.

Với sự quyết tâm, chỉ đạo của cả hệ thống, đã có rất nhiều câu lạc bộ như ca trù, xẩm, dân ca, nhạc cụ dân tộc… tại cộng đồng, địa phương, tổ dân phố được mở ra, với sự đa dạng về hình thức hoạt động. Mỗi cơ sở, câu lạc bộ về âm nhạc truyền thống đã trở thành những hạt nhân trong việc lan tỏa văn hóa thông qua các hoạt động: sinh hoạt, giao lưu nghệ thuật, truyền dạy âm nhạc truyền thống của các nghệ nhân nhằm bảo tồn, phát triển những giá trị văn hóa của ông cha. Tiêu biểu như các câu lạc bộ: câu lạc bộ Quan họ làng Diềm tại tỉnh Bắc Ninh, câu lạc bộ hát Xoan và dân ca của Phú Thọ, chiếu Xẩm Hải Thành,… đến các câu lạc bộ do các bạn trẻ yêu thích nhạc cụ truyền thống: Trường Đại học FPT, Cầm ca,… Đây chỉ  là một số trong rất nhiều câu lạc bộ hoạt động khắp cả nước.

Với sự hoạt động ngày càng mạnh mẽ của các “hạt nhân” văn hóa tại các cơ sở địa phương, đã góp phần quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa của dân tộc trong thời kỳ hiện tại, cũng như trong tương lai.

Hiện nay, các câu lạc bộ của những người yêu âm nhạc dân tộc cũng như các nghệ nhân tại các địa bàn dân cư, địa phương ngày càng được mở rộng và đi vào hoạt động có tổ chức, bài bản. Đây là việc làm thiết thực trong việc đưa âm nhạc truyền thống của dân tộc lan tỏa trong cộng đồng, sống trong dân gian, góp phần quan trọng vào công cuộc bảo tồn, phát huy giá trị các thể loại âm nhạc truyền thống.

Câu lạc bộ về âm nhạc truyền thống hiện nay ngày càng đông đảo về số lượng, được thành lập với nhiều loại hình: Ca trù, Quan họ, Nhã nhạc cung đình, Xẩm, Chèo, Tuồng, Đờn ca tài tử, Hát Xoan… Các câu lạc bộ hoạt động sôi nổi, rộng khắp tại các địa bàn dân cư, địa phương trong cả nước, từng bước đi vào đời sống hằng ngày của nhân dân, là một bộ phận quan trọng không thể tách rời trong các buổi lễ, hội, và các hoạt động xã hội. Dưới sự quản lý của các cơ quan nhà nước, các thành viên trong câu lạc bộ âm nhạc dân tộc đã sinh hoạt say mê, nhiệt tình, tự nguyện đóng góp vào hoạt động văn hóa cộng đồng tại các địa bàn dân cư của địa phương, tham gia các kỳ Liên hoan, Hội diễn… Thành viên trong các câu lạc bộ đa dạng, từ các nghệ nhân tuổi cao, đến các bậc trung niên, rồi các bạn trẻ, em nhỏ.

Tiết mục dự thi của Giáo phường Đình Làng Việt tại Liên hoan Ca trù toàn quốc năm 2018

Có rất nhiều câu lạc bộ âm nhạc dân tộc đã hình thành từ khá lâu, kinh phí để duy trì sinh hoạt là do tự nguyện đóng góp. Từ khi có những chính sách đãi ngộ, hỗ trợ của Nhà nước và cộng đồng, thì hoạt động của câu lạc bộ đã trở nên sôi động. Điển hình là tại Thủ đô Hà Nội được coi là trung tâm ca trù lớn nhất của cả nước. Ngay sau khi ca trù được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp, thành phố đã có nhiều cố gắng trong việc hồi sinh cho loại hình nghệ thuật này. Sau hơn 11 năm được ghi danh, ca trù Hà Nội lớn mạnh cả về số lượng, chất lượng. Thành phố Hà Nội đã có nhiều hoạt động bảo vệ, tạo môi trường thực hành, tôn vinh nghệ nhân, tài năng ca trù, xây dựng chế độ đãi ngộ nhằm bảo tồn, phát huy môn âm nhạc dân tộc này.

Nói về sự phát triển của ca trù tại Hà Nội, NSƯT Lê Thị Bạch Vân – chủ nhiệm câu lạc bộ ca trù Hà Nội từng chia sẻ: “Trong quá trình phục hồi của ca trù, Câu lạc bộ Ca trù Hà Nội đầu tiên của Việt Nam được thành lập tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám ngày 28-4-1991. Chính từ sự kiện này, một số nhà yêu nước, yêu nghệ thuật truyền thống ở nước ngoài đã chú ý đầu tư kinh phí phục hồi ca trù trong nước… Sau đó, với việc hàng loạt câu lạc bộ, giáo phường/ nhóm ca trù tự phát thành lập ở Hà Nội, nhất là sau khi ca trù được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp, năm 2009. Cùng thời điểm đó, nhiều địa phương cũng thành lập các câu lạc bộ ca trù mang tính cộng đồng… Điều này, thực sự là một biến đổi tích cực, đưa ca trù đến với đông đảo công chúng. Như vậy, đáp ứng phần nào mong muốn phục hồi, giữ gìn và phát triển ca trù của đại bộ phận nhân dân trân quý nghệ thuật này… sau một thời gian dài chìm lấp; không chỉ tại Thủ đô Hà Nội mà còn tạo thành phong trào hoạt động sôi nổi tại nhiều địa phương”.

Lớp học hát quan họ cho các em học sinh vào dịp hè của câu lạc bộ Quan họ làng Diềm – Ảnh: NVCC

Hay trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, số lượng làng quan họ gốc và làng quan họ thực hành khá đông, nằm trong số đó có câu lạc bộ Quan họ làng Diềm (hay còn gọi là thôn Viêm Xá) thuộc địa phận xã Hòa Long, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh đã có thời gian hoạt động khá lâu. Chính thức đi vào hoạt động có tổ chức là vào tháng 8-1994 khi câu lạc bộ tiến hành bầu Ban chủ nhiệm với 7 thành viên. Câu lạc bộ được quy tụ đủ 5 bọn quan họ với trên 70 thành viên, người cao tuổi nhất là 90, thấp nhất là 18. Định hướng của câu lạc bộ chơi theo lề lối quan họ làng Diềm: Với tổng số hơn 200 câu hát cổ mẫu mực, điệu thức nhấn nhá, luyến láy, ca từ theo lối tự sự với cách dùng ngôn ngữ cổ dân gian. Sự cách điệu ngôn ngữ của quan họ làng Diềm bao hàm ý nghĩa trữ tình sâu sắc, tổng hòa của mọi mối quan hệ phu-thê, mẫu-tử, huynh-đệ… Không đặt lịch sinh hoạt đều đặn, và đặc thù của thể loại quan họ là hát có đôi, nên những lúc nông nhàn, các cặp sẽ tự sắp xếp cùng nhau tập luyện. Đồng thời, cứ đến dịp lễ hội hay có công việc của làng thì câu lạc bộ Viêm Xá sẽ tổ chức làm lễ thờ thánh hay hát giao lưu phục vụ nhân dân trong và ngoài làng.

Trong câu lạc bộ Quan họ Viêm Xá, có Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Thềm và nghệ nhân Nguyễn Thị Sáng là hai trong số các thành viên hoạt động rất tích cực và nhiệt tình. Các nghệ nhân không chỉ truyền dạy miễn phí cho các em nhỏ trong làng, các học sinh tại trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật của tỉnh, mà còn đào tạo, bồi dưỡng cho các nghệ sĩ, diễn viên của Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh cũng như những người yêu thích làn điệu quan họ trong cả nước.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Thềm và nghệ nhân Nguyễn Thị Sáng trong một làn điệu quan họ – Ảnh: NVCC

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Thềm cho biết: “Trước đây, để câu lạc bộ hoạt động, các hội viên tự túc đóng góp, trong những năm gần đây kinh phí hoạt động đã được nhà nước hỗ trợ, được nhận từ tỉnh Bắc Ninh. Với sự hỗ trợ này, góp phần cho câu lạc bộ thêm trong các khoản chi phí may trang phục, phục vụ công việc của làng cũng như những hoạt động khác”.

Nghệ nhân ưu tú cũng chia sẻ: “Các em nhỏ ở làng rất yêu thích loại hình âm nhạc dân tộc này, nên vào mỗi dịp hè, thường có 4 đến 5 lớp được mở để dạy và mỗi lớp có vài chục em tham gia. Việc dạy học thường được truyền khẩu, truyền từ những người đi trước và có sức lan tỏa lớn. Hiện nay, không chỉ các con em trong làng Diềm mà còn có rất nhiều bạn trẻ ở các nơi khác về đây học tập các làn điệu quan họ”.

Khác với nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Thềm, bà Nguyễn Thị Thứ – chủ nhiệm câu lạc bộ hát Xoan và dân ca Phú Thọ, khu 5 phường Vân Phú, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ chưa là nghệ nhân mà là một người yêu thích bộ môn hát Xoan – một loại hình dân ca nghi lễ, phong tục, còn gọi là hát cửa đình hay “Khúc môn đình”.

Là di sản thuộc loại hình nghệ thuật trình diễn cộng đồng, Hát Xoan nuôi dưỡng sự hiểu biết văn hóa, sự gắn kết cộng đồng và tôn trọng lẫn nhau. Hát Xoan gắn liền với việc thờ cúng Hùng Vương, một tín ngưỡng bắt nguồn từ việc thực hành thờ cúng tổ tiên của người Việt. Với ý nghĩa sâu sắc đó đồng thời yêu thích nghệ thuật hát Xoan, bà Nguyễn Thị Thứ đã đứng lên thành lập Câu lạc bộ hát Xoan và dân ca Phú Thọ, khu 5 phường Vân Phú, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ. Từ những ngày đầu tiên chỉ có 30 thành viên, đến nay câu lạc bộ đã có hơn 100 thành viên, với nhiều thế hệ, lứa tuổi. Những hoạt động chính của câu lạc bộ hát Xoan và dân ca Phú Thọ là tuyên truyền đến với mọi tầng lớp nhân dân biết về thể loại hát Xoan. Câu lạc bộ đã sinh hoạt được gần 20 năm, nhưng được tỉnh ra quyết định công nhận từ năm 2011, đồng thời cũng được tỉnh hỗ trợ thêm kinh phí để hoạt động. Cùng với số tiền của Nhà nước, thì mỗi dịp vào ngày Giỗ Tổ Hùng Vương, nhân dân cả nước về với Phú Thọ để thắp hương kính dâng Vua Hùng, lúc đó câu lạc bộ cũng đi biểu diễn, có được khoản thu và lấy số tiền đó để trang trải cho các hoạt động tại câu lạc bộ.

Những đào Xoan nhí của thành phố Việt Trì biểu diễn hát Xoan, góp phần gìn giữ và lan tỏa Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại trong cộng đồng – Ảnh: TTXVN

Nói về những đóng góp trong công tác bảo tồn của câu lạc bộ hát Xoan và dân ca Phú Thọ, bà Nguyễn Thị Thứ chia sẻ, “Là người con vùng đất Phú Thọ, đồng thời nhà tôi cũng có cửa đình thờ Vua Hùng nên tôi rất yêu thích hát Xoan. Tôi đã tìm đến nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch để học. Phải mất một khoảng thời gian dài tôi mới vào được giai điệu. Thông qua câu lạc bộ, các thành viên mong muốn người dân biết đến ý nghĩa, nét đẹp của Hát xoan, đồng thời kêu gọi mọi người tham gia và tạo nên sự gắn kết. Trong câu lạc bộ của chúng tôi, có rất đông thành viên trẻ. Các bạn vẫn đi làm việc, học tập, nhưng mỗi khi vào dịp lễ hội, lại trở về biểu diễn. Trong số đó, đã có những bạn có thể dạy cho các em nhỏ tiếp nối”.

Bà Nguyễn Thị Thứ cũng cho biết, câu lạc bộ sinh hoạt khá thường xuyên và có thời gian cố định. Cùng với việc học hỏi, giao lưu giữa các câu lạc bộ trong tỉnh thì câu lạc bộ của bà cũng đi biểu diễn tại nhiều địa phương khác và được tiếp đón nồng nhiệt. “Việc lan tỏa những giá trị của hát Xoan có ý nghĩa rất lớn và cần thiết đối với các thế hệ sau này, vì thế câu lạc bộ của chúng tôi sẽ tiếp tục tuyên truyền, thu hút các bạn trẻ để bảo tồn và phát triển loại hình dân ca đặc sắc của dân tộc”.

Là một nghệ nhân còn khá trẻ, Bá Linh (Đào Bạch Linh) là học trò của nghệ nhân nhân dân Hà Thị Cầu, anh là chủ nhiệm Câu lạc bộ Xẩm Hà Thành hay còn gọi là chiếu xẩm Hà Thành tại quận Lê Chân, Hải Phòng. Năm 2008, từ một nhóm của những người yêu thích hát Xẩm, câu lạc bộ đã được tỉnh ban hành quyết định thành lập chính thức năm 2021. Các thành viên của câu lạc bộ Xẩm Hà Thành sinh hoạt tại khuôn viên của gia đình nghệ nhân Đào Bạch Linh theo định kỳ 1 tuần 2 buổi. Đồng thời, Xẩm Hà Thành là một trong những câu lạc bộ tích cực trong việc lan tỏa nghệ thuật hát Xẩm ra cộng đồng thông qua các buổi công diễn tại phố đi bộ.

Cũng như các câu lạc bộ âm nhạc dân tộc khác, Xẩm Hà Thành là nơi tụ hội của những người đam mê hát Xẩm, đồng thời bảo tồn, phát huy và lan tỏa các giá trị của thể loại nghệ thuật đặc sắc này. “Xẩm Hà Thành tại Hải Phòng là một trong những câu lạc bộ đi đầu trong phong trào giữ nề nếp trong việc tổ chức lễ giỗ tổ, tổ chức liên hoan, giao lưu âm nhạc. Năm 2019 và 2022, khi Nhà nước tổ chức Liên hoan hát Xẩm toàn quốc, thì CLB luôn tham dự và luôn giành Huy chương Vàng của liên hoan” – nghệ nhân Bá Linh cho hay.

Nghệ nhân Đào Bạch Linh (Bá Linh) – truyền nhân của Nghệ nhân dân gian Hà Thị Cầu

Không chỉ giao lưu, sinh hoạt tại câu lạc bộ, nghệ nhân Bá Linh cũng đứng ra tổ chức dạy hát Xẩm bằng hai hình thức: mở lớp cho mọi người đến học tại câu lạc bộ và đi đến với những nơi được mời dạy. Trên con đường truyền dạy đó, nghệ nhân Bá Linh đã giúp đỡ nhiều nhóm ở nhiều địa phương cách thức tổ chức, thành lập câu lạc bộ hát Xẩm.

“Đối với những nơi mời tôi đến dạy, họ chủ động và có mục đích rõ ràng, điều đó cho thấy họ là những người có tình yêu đối với hát Xẩm. Việc truyền dạy, hướng dẫn mọi người thành lập nhóm, hội, câu lạc bộ để sinh hoạt, nơi nào làm tốt và nghiêm túc tôi cảm thấy rất vui mừng. Điều đó cho thấy, phản ứng của xã hội đối với hát Xẩm mang hướng tích cực, mọi người đón nhận một cách nồng nhiệt, thích thú, say mê, và mọi người cũng nhận thấy rằng xẩm dễ nghe và gần gũi với cuộc sống”- nghệ nhân Bá Linh chia sẻ.

Câu lạc bộ Xẩm Hà Thành có khoảng hơn 30 thành viên, nhưng có mặt thường xuyên trong các hoạt động thì khoảng 20 người. Câu lạc bộ không nhận tiền hỗ trợ của Nhà nước, nên để duy trì hoạt động thì mỗi thành viên đóng góp một khoản tiền nhỏ bé. Bá Linh cho rằng, bảo tồn, phát huy, giới thiệu loại hình âm nhạc đặc sắc với lối diễn xướng dân gian độc đáo được lan tỏa rộng rãi trong cộng đồng để Xẩm phát triển, không bị mai một, mất đi là trách nhiệm của mỗi nghệ nhân.

Với sự quan tâm của Nhà nước và cộng đồng, đến nay nhiều loại hình âm nhạc dân tộc đã ngày càng phát triển và được nhiều người yêu thích trong đó có cả giới trẻ. Điều đó cho thấy các giá trị tinh hoa của dân tộc sẽ ngày càng được phát huy, góp phần vào công cuộc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc… phát huy sức mạnh văn hóa đối với sự phát triển bền vững của đất nước.

Nằm trong số các bạn trẻ say mê với âm nhạc truyền thống có bạn Ngô Văn Hảo sinh năm 1996 là người hoạt động tự do về hát xẩm. Hảo cũng là học trò của nghệ nhân Bá Linh (Đào Bạch Linh) – người sáng lập câu lạc bộ Xẩm Hà Thành tại Hải Phòng. Hảo biết đến Xẩm vào năm 2010, trong một lần vô tình nghe được bài xẩm Công cha nghĩa mẹ sinh thành của nghệ nhân Hà Thị Cầu.

Ngô Văn Hảo với một tiết mục hát Xẩm

“Khi nghe bài xẩm, tôi thấy lời thơ rất ý nghĩa, lời hát trong xẩm của cụ đầy chất dân gian và mộc mạc. Lúc đó, tôi cảm thấy rất thích thú và đã đi tìm hiểu thể loại âm nhạc dân tộc này. Vừa nghe, vừa học hỏi, dần dần Xẩm đã đi sâu vào trái tim của tôi” – Ngô Văn Hảo chia sẻ.

Từ năm 2016 đến nay, Ngô Văn Hảo tích cực hỗ trợ các bạn sinh viên và những người yêu thích muốn tìm hiểu, học hỏi về hát Xẩm tại câu lạc bộ 48h (Hà Nội). Lớp Xẩm do Ngô Văn Hảo “đứng lớp” đã truyền dạy nhiều khóa học, cho những yêu mến nghệ thuật hát Xẩm, đồng thời giới thiệu môn nghệ thuật này trong các chương trình ở các tỉnh, thành phố trong cả nước cùng nhiều chương trình văn nghệ học đường khác. Lớp học Xẩm của Ngô Văn Hảo với đa dạng độ tuổi từ các em nhỏ, thanh thiếu niên, sinh viên đến những người lớn tuổi không chỉ được “đắm chìm” trong không gian nghệ thuật của các làn điệu âm nhạc dân tộc mà còn được học hỏi miễn phí.

Nói về việc bảo tồn và phát huy âm nhạc truyền thống của dân tộc, Nguyễn Văn Hảo cho biết: “Với Xẩm là sự yêu thích của tôi và thỏa niềm đam mê của bản thân. Đồng thời, tôi cũng mong muốn lưu giữ những gì mà các cụ đã đúc kết từ xa xưa để lan tỏa cho thế hệ trẻ hôm nay. Bởi vì, nếu ít người biết bộ môn nghệ thuật mà bị mai một, mất đi thì sẽ phụ công của những thế hệ đi trước. Để các bạn trẻ biết đến và yêu Xẩm, thì cần phải cho các bạn nghe, tiếp cận với nhiều hình thức, trong đó có việc đưa vào học đường, sau đó tìm hiểu. Vì thế, trong mỗi buổi học về Xẩm trong lớp của tôi thường có ba công đoạn: hát, đàn và những câu chuyện xung quanh về Xẩm…”.

Hay các bạn trẻ thuộc dự án Nhã Âm với mong muốn bảo tồn, phát huy và đưa âm nhạc truyền thống đến gần hơn với các bạn trẻ. Tháng 8-2022, dự án Nhã Âm đã tổ chức thành công đêm nhạc Ấn Cổ với sự trình diễn của các bạn trẻ với các tác phẩm có sự kết hợp giữa nhạc cụ truyền thống và âm nhạc hiện đại. Các tiết mục đã mang đến bầu không khí sôi động, trẻ trung, cuốn hút và được các bạn trẻ đón nhận nồng nhiệt. Sự thành công của liveshow Ấn Cổ là sự khích lệ để Ban Tổ chức Nhã Âm tiếp tục trên con đường đưa âm nhạc truyền thống đến gần hơn với giới trẻ. Được biết, sắp tới dự án Nhã Âm sẽ có những sự kiện: dạy nhạc cụ truyền thống miễn phí cho các em học sinh; tổ chức một số buổi talkshow cho các bạn trẻ được gặp gỡ, giao lưu, tìm hiểu với các nghệ sĩ tên tuổi trong làng nghệ thuật truyền thống. Đồng thời, giúp các bạn trẻ thêm hiểu về tầm quan trọng của việc bảo tồn giá trị dân tộc; đăng tải các video âm nhạc, múa dân gian, mở bán những món đồ chơi hiện đại như UNO, mèo nổ có kết hợp chất truyền thống…

Tiết mục hòa tấu âm nhạc dân tộc của các bạn trẻ trong đêm nhạc Ấn Cổ

Chia sẻ về việc làm ý nghĩa trong thời gian tới, cô gái sinh năm 2005 – Trưởng ban Tổ chức dự án Nhã Âm – Trần Trâm Anh cho biết: “Là một người trẻ, em nhận thấy hiện nay, khi các loại hình âm nhạc hiện đại dần trở nên thịnh hành thì âm nhạc truyền thống dường như khó chiếm được vị trí trong lòng các bạn trẻ. Trong khi đó, âm nhạc truyền thống lại là “quốc hồn, quốc túy”, là đặc trưng riêng của dân tộc. Chính vì vậy, em thấy bản thân nói riêng và thế hệ trẻ nói chung cần có trách nhiệm tìm hiểu, lắng nghe để thêm yêu, thêm trân trọng giá trị của loại hình âm nhạc này. Ngoài ra, em nghĩ rằng việc tìm tòi và biết chơi thêm một loại nhạc cụ dân tộc cũng là một trong những cách để bảo vệ và lan tỏa tình yêu với âm nhạc truyền thống tới mọi người”.

Bùi Thị Ngọc Thoa là một trong gần 100 thành viên của câu lạc bộ Nhạc cụ truyền thống thuộc Trường Đại học FPT cơ sở TP Hồ Chí Minh – FPT Traditional Instruments (FTI). Đến với ngôi trường FPT, Ngọc Thoa đã không ngần ngại mà lựa chọn đàn tranh vì bị thuyết phục bởi “tiếng đàn tranh trong trẻo, bay bổng, khi chơi những bài nhạc cổ, nhạc dân ca lại da diết, thổn thức; nhưng khi kết hợp với các bài nhạc hiện đại lại đem đến những giai điệu hết sức thú vị. Khi được tiếp xúc nhiều với các loại nhạc cụ, em dần có niềm yêu thích với âm nhạc truyền thống. Em cảm thấy phấn khích trong việc tìm hiểu một loại nhạc cụ, hay việc học và chơi nó bằng cả trái tim…” – cô cho biết.

Bùi Thị Ngọc Thoa đã chọn đàn tranh là nhạc cụ mà cô yêu thích

Được học tập dưới mái trường nổi tiếng về đào tạo công nghệ hiện đại, nhưng cũng là nơi đưa âm nhạc truyền thống vào giảng dạy chính thức. Vì thế, Ngọc Thoa cũng thấu hiểu âm nhạc truyền thống là một nét riêng, nét đặc trưng của dân tộc Việt Nam, thế nhưng, bởi sự phát triển của công nghệ và sự giao thoa văn hóa giữa các nước mà âm nhạc truyền thống nước ta đang dần “biến sắc”. Với sự không ngừng du nhập âm nhạc hiện đại, làm thân thuộc hóa hình ảnh âm nhạc dân tộc nhưng lại đang dần đánh mất ý nghĩa, vẻ đẹp cơ bản của nó. Ngọc Thoa cho rằng: “Em nghĩ, việc bảo tồn các nét đẹp dân tộc trong âm nhạc là một điều hết sức cần thiết. Từ đó có thể lan truyền và phát triển tinh thần dân tộc cho các thế hệ sau và các bạn bè cường quốc năm châu. Bởi âm nhạc dân tộc chính là một trong những linh hồn của cha ông, là bản sắc của dân tộc và là niềm tự hào của người dân Việt Nam. Là thành viên của thế hệ trẻ, em nhận thấy giới trẻ chúng em nên chủ động tìm hiểu các kiến thức liên quan đến âm nhạc truyền thống để ít nhất có thể biết và phân biệt được các loại nhạc cụ dân tộc. Thêm vào đó, chúng em có thể tuyên truyền bằng cách sử dụng sáng tạo, tươi trẻ thực hiện các dự án, các sự kiện giúp bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống, giúp những bạn trẻ khác được tiếp cận và truyền thêm niềm yêu thích nhạc cụ truyền thống”.

Bên cạnh việc bảo tồn những nét tinh hoa của âm nhạc truyền thống, nhiều ca sĩ trẻ hiện nay còn mang đến cho khán giả những “món ăn” tinh thần khi kết hợp âm nhạc hiện đại với âm nhạc truyền thống. Sau khi phối khí, hòa âm, những tiết tấu nhanh, mạnh mẽ, sôi động, trẻ trung hòa quyện với làn điệu dân tộc tạo nên phong cách mới cho tác phẩm âm nhạc, nhưng không làm mất đi nét đặc trưng của âm nhạc truyền thống Việt Nam, và đã thu hút sự nhiệt tình đón nhận của khán giả. Ví dụ như MV Bống Bống Bang Bang của Only C, với giai điệu vui nhộn “bắt tai” cùng ca từ đơn giản như kể lại câu chuyện cổ tích “Tấm Cám” quen thuộc; hay nữ ca sĩ Hoàng Thùy Linh từng “làm mưa làm gió” Vpop với ca khúc Để Mỵ nói cho mà nghe (Thịnh Kainz, Kata Trần, T-Bass). Ca khúc mang âm hưởng dân gian Tây Bắc, pha chút R&B, cùng nhạc rap, nhạc điện tử sôi động, cộng với phần MV khai thác các tác phẩm văn học Vợ chồng A Phủ. Cùng với giai điệu hiện đại, ca từ vừa mang yếu tố dân gian, vừa mang yếu tố văn học, ca khúc này của Hoàng Thùy Linh nhanh chóng chinh phục giới trẻ; Những ca khúc dân gian: Còn duyên (quan họ Bắc Ninh), Giận mà thương (dân ca Nghệ Tĩnh), Mười thương (dân ca Huế)… của ca sĩ Hồng Duyên được phối khí lại theo nhiều phong cách âm nhạc hiện đại như acoustic, jazz, semi-classic… được giới chuyên môn ví như một làn gió mới đầy tinh tế, trẻ trung bởi những bản phối hiện đại, từ đó tạo ra phiên bản mới cho những bài dân ca quen thuộc…

Ca sĩ Hà Myo đã thành công khi kết hợp giữa Xẩm với rap và nhạc EDM

Và gần đây nhất là các MV của ca sĩ trẻ Hà Myo (Nguyễn Thị Ngọc Hà) với sự kết hợp giữa Xẩm với rap và nhạc EDM. Nhạc rap và EDM có giai điệu trẻ trung, sôi động đã quá quen thuộc với giới trẻ được kết hợp với xẩm tạo thành bản nhạc độc đáo, vừa có chất xẩm dân gian vừa có chất rộn ràng của rap đường phố, vừa có sự cuồng nhiệt của dòng nhạc của EDM. Sau bốn MV Xẩm Hà Nội, Xẩm Xuân xanh, Xẩm Xuân chúc phúc, Xẩm Bốn mùa hoa Hà Nội, Hát Xẩm Công cha ngãi mẹ sinh thành… ca sĩ trẻ Hà Myo đã mang Xẩm đến gần hơn với khán giả, đặc biệt là khán giả trẻ.

Bảo tồn và phát huy những nét đặc sắc của âm nhạc truyền thống giờ đây đã được các bạn trẻ đón nhận và tiếp nối. Điều đó sẽ góp phần gìn giữ những giá trị tinh hoa của âm nhạc dân tộc nói riêng, văn hóa nói chung trong thời kỳ hội nhập quốc tế, không bị mai một, “hòa tan”, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.